جشن شب یلدا از کهنترین آیینهای تمدن ایرانزمین است؛ جشنی که ریشههای آن به بیش از ۵۰۰ سال پیش از میلاد مسیح و حتی پیش از ظهور زرتشت در ایران بازمیگردد. یلدا نهتنها یک آیین فصلی، بلکه نمادی از پیوند انسان ایرانی با طبیعت، نور، نیایش و همبستگی اجتماعی است؛ تا آنجا که امروزه بهعنوان میراثفرهنگی ناملموس ایران در یونسکو به ثبت جهانی رسیده است.
واژه «یلدا» به معنای تولد و میلاد است. ابوریحان بیرونی این شب را همزمان با عید میلاد حضرت مسیح (ع) میداند؛ هرچند به دلیل تغییرات تقویمی، تاریخ آن در تقویم مسیحیان جابهجا شده است. از سوی دیگر، این شب در باورهای ایران باستان، سالروز زادروز میترا، الهه مهر و روشنایی است؛ نمادی از غلبه نور بر تاریکی. همین معنا سبب شده است که طولانیترین شب سال، نه مایه هراس، بلکه مجالی برای انتظار طلوع خورشید و آغاز فصلی نو باشد.
«جشن» در اصل از واژه «یسن» و به معنای نیایش و عبادت گرفته شده است. برایناساس، فلسفه اصلی شب یلدا، شکرگزاری، پرستش و طلب برکت از پروردگار بوده است. ایرانیان باستان این شب را در کنار یکدیگر به صبح میرساندند، برای سال پیشرو دعا میکردند و باور داشتند که با همدلی و همراهی، میتوانند تاریکی را پشت سر بگذارند و به روشنایی برسند.
دورهمیهای شب یلدا نیز واجد معناست. جامعه کشاورزی ایران، زمستان را فصلی دشوار میدانست و باورداشت که دعا و شکرگزاری جمعی، برکت و فراوانی سال آینده را تضمین میکند. از همین رو، کنار هم بودن خانواده و خویشان، بخش جداییناپذیر این آیین بوده است.
آدابورسوم یلدا در نقاط مختلف ایران، جلوهای از تنوع فرهنگی این سرزمین است. از بازارچههای آخرین پنجشنبه پیش از یلدا در شمالغرب کشور گرفته، تا آیینهای خاص اطراف مشهد که با باور «عمو چله» همراه بوده است؛ یا رسم پاشیدن گندم برشته و نمک بر بام خانهها به نیت برکت، و حتی گذاشتن کاسههای آب در مناطق سردسیر برای خوردن آب یخزده با شیره خرما و گردو در نخستین صبح زمستان. در مناطق کویری نیز، بازگشت همه اعضای خانواده—even از راههای دور – به خانه در شب چله، نشانه اهمیت پیوند خانوادگی بوده است. حافظخوانی، شاهنامهخوانی، نقل قصه از بزرگان و احترام به سالمندان، روح فرهنگی این شب را غنا میبخشیده است.
خوراکیهای یلدا نیز هر یک معنا و فلسفهای در خود دارند. انار نماد باروری و خورشید است؛ هندوانه نشانه تندرستی و تعادل گرما در سال آینده؛ مغزها، قوت و تغذیهاند و ترکیب خوراکیهای گرم و سرد، یادآور توجه ایرانیان به تعادل مزاج و سلامت بوده است. خوردن آنچه در انبارها ذخیره شده بود نیز نشانه شکرگزاری از نعمتهای الهی به شمار میرفت.
شب یلدا، فراتر از یک رسم کهن، پیامی زنده برای امروز ما دارد: ایستادگی در برابر تاریکی، امید به روشنایی، و ارزشِ باهمبودن. شاید در روزگاری که سرعت زندگی، ما را از یکدیگر دور کرده است، بازخوانی فلسفه یلدا بتواند ما را دوباره به ریشههای فرهنگیمان و به معنای واقعی «جشن» نزدیکتر کند.
دکتر مهدیه شهرابی فراهانی
عضو هیئتعلمی دانشگاه علم و فرهنگ و مدیر امور همکاریهای بینالملل پارک ملی علوم و فناوریهای نرم و صنایع فرهنگی
آداب و رسومی که معنا، حکمت و فلسفه در آن نهفته است
بدون دیدگاه